In de stoep aan de Regentesselaan in Oud Rijswijk zijn twee nieuwe herdenkingsstenen geplaatst. Ze zijn opgedragen aan Levie van Praagh en zijn dochter Kaatje, beiden omgekomen tijdens de Holocaust. De plechtigheid werd verricht door Bob van Praagh, inmiddels 89 jaar oud en kleinzoon van Levie. Hij werd hierbij bijgestaan door Maurice, een van Levie’s achterkleinkinderen.
Bob is de enige aanwezige familiegenoot die Levie en Kaatje persoonlijk heeft gekend. “Hij was toen nog een peuter,” aldus Margreet Aantjes, die samen met haar partner Klaas het huis bewoont voor wie de stenen zijn gelegd. Tijdens de Tweede Wereldoorlog moest Bob op jonge leeftijd vluchten en verbleef op 31 verschillende adressen in onderduik. Alleen zijn vader Maurits, een zoon van Levie, wist met zijn gezin te overleven. Alle aanwezigen bij de plechtigheid stamden dan ook af van deze tak van de familie.
Symbolen van herinnering
“Door deze Stolpersteine geven we Levie en Kaatje hun namen en verhalen terug in de openbare ruimte,” zei burgemeester Huri Sahin bij de ceremonie. “Iedere voorbijganger zal hun namen zien en stilstaan bij wat zich hier heeft afgespeeld.”
Voor de oorlog woonde Levie samen met zijn dochter Kaatje bij het echtpaar Sanders aan Regentesselaan 40. Zijn vrouw Rosalie was al in 1935 overleden. Op 29 oktober 1942 kregen zij het bevel zich te melden voor arbeidsinzet. Ze vertrokken gehoorzaam en werden via kamp Westerbork naar Auschwitz gedeporteerd, waar zij op 5 november bij aankomst om het leven werden gebracht. De familie Sanders, met wie zij samenwoonden, heeft ervoor gekozen geen gedenkstenen te laten plaatsen.
Een persoonlijke herinnering
“Ik herinner me nog het laatste moment dat ik mijn grootvader zag,” vertelde Bob van Praagh. “Hij was een lange, magere man. Ik zie hem nog voor me, wandelend van Rijswijk naar Scheveningen en terug, want het openbaar vervoer was verboden voor Joden.” Bob verloor naast zijn grootouders ook tientallen andere familieleden tijdens de oorlog. Hij stond stil bij het heden: “Tachtig jaar zijn verstreken, en de wereld lijkt opnieuw uit balans. Wie is nog te vertrouwen?”
Een blijvend eerbetoon in de straat
Rijswijk kent sinds 2015 bijna dertig plaatsen waar deze messing gedenkstenen geplaatst zijn, een initiatief van de Duitse kunstenaar Gunter Demnig. “Elke steen herinnert aan een persoon die vanuit dat adres werd gedeporteerd en vermoord,” legt Wim Dammers uit, die het project lokaal begeleidt. Op elke steen staan de naam, geboortedatum en de plaats en datum van overlijden vermeld. “Ruim 400 mensen uit Rijswijk kwamen om in de oorlog, waaronder 200 Joodse bewoners. Velen zijn als gezin gedeporteerd. Deze stenen zorgen ervoor dat hun namen voortleven. In de Joodse traditie sterft iemand pas echt wanneer zijn of haar naam niet meer wordt genoemd.”
Muziekaal omlijst
De ceremonie werd afgesloten met muziek uit de film Schindler’s List: “I Could Have Done More” van componist John Williams.